ვაჭრობა ქუჩებში - ბუდაპეშტის ღიაცისქვეშა ბაზრების მნიშვნელობის ხელახალი გააზრება

ლევენტე პოლიაკი

Exchange on the Street: Rethinking open-air markets in Budapest. In: Sabine Knierbein (ed.): Public space and the challenges of urban transformation in Europe: politics and cultur
Levente Polyak

”სურსათი სოციალური სამართლიანობის, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის, ეკონომიკური განვითარების, სატრანსპორტო, რეგიონული გეგმარებისა და ეკოლოგიური ფაქტორების მომცველია.”

ნევინ კოენი

”ღიაცისქვეშა ბაზრები სიღარიბის ნიშანია”, _ განაცხადა ბუდაპეშტის ყოფილმა მერის მოადგილემ თავის ბოლოდროინდელ ინტერვიუში. ეს განცხადება გვიჩვენებს ბუდაპეშტის ძველი ადმინისტრაციის დამოკიდებულებას ურბანული გარემოს მიმართ. დაიხურა ღიაცისქვეშა ბაზრები, გადახურული [პავილიონის ტიპის] ბაზრები [market halls] კი სუპერმარკეტებად გადაკეთდა, არგუმენტად მათი უმართავობა დასახელდა _ ისინი ხშირად უსაქმურების, უმუშევრებისა და უსახლკაროებისთვის თავშესაფარი ხდებოდა. ამ ტიპის ბაზრები არის შეხსენება, თუ როგორ ცხოვრობს საზოგადოების ”სხვა ნაწილი”, რაც შეუთავსებელია ეკონომიკური განვითარების გარკვეული კურსისთვის. ვერც სასტუმროები, რესტორნები ან სხვა ბიზნესორგანიზაციები, რომლებსაც ესაჭიროებათ სტერილური, ოპტიმისტური გარემო, ვერ განვითარდება ბაზრების სიახლოვეს.

თუმცა, სამოქალაქო საზოგადოებისთვის ბაზრების მნიშვნელობა სულ უფრო იზრდება და იგი გარკვეული ღირებულების შემცველია. ღია ბაზრები განსაკუთრებული ტიპის საზოგადოებრივი სივრცეა, რადგან მახლობელი სამეზობლოსთვის შეხვედრის ადგილია, ასევე, ინტეგრაციულ კონტექსტს ქმნის, სადაც შესაძლებელია არაფორმალური ინფორმაციის მოპოვება ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა დასაქმება, ვაჭრობა და სხვა. ღიაცისქვეშა ბაზრები შეგვიძლია მრავალი კუთხით განვიხილოთ _ ისინი გვთავაზობენ ხელმისაწვდომ, ჯანსაღ სურსათს, მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ საზოგადოებრივ ჯანდაცვაში, ბიომრავალფეროვნებისა და „სამართლიანი” ვაჭრობის თვალსაზრისით და, ასევე, ისინი ღიაა იმ ხალხის კომერციული საქმიანობისთვის, რომელსაც ძალიან დაბალი შემოსავალი აქვს, ხშირად ქალაქის პერიფერიაზე.

ქვემოთ შევეცდები განვსაზღვრო და გავაანალიზო ღიაცისქვეშა ბაზრების ტრანსფორმაციის ტენდენცია ქალაქ ბუდაბეშტში და განვიხილო მათი მრავალმხრივი მნიშვნელობა ურბანული ეკოლოგიისა და ეკონომიკის კუთხით ბაზარ “ჰანიადის” [ბუდაპეშტი; უნგრეთი] და მის შესანარჩუნებლად დაწყებული სამოქალაქო მოძრაობის მაგალითზე. ტექსტი აგრეთვე გამოკვეთს საზოგადოებრივი სივრცის ფორმირების კონტურებს, რომელშიც ჩართული არიან სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლები.

ბაზრები ფუნქციასა და იმიჯს შორის

2010 წლის აპრილში ბუდაპეშტის მერის მოადგილემ, ირმე იკვეი-საბომ, ჟურნალისტებს განუცხადა, რომ ”ურბანულ ლანდშაფტზე უარყოფით გავლენას ახდენს ხილისა და ბოსტნეულის ჯიხურები“. მან პირობა დადო, რომ ქალაქის ცენტრალურ ნაწილში სურსათით ვაჭრობის ლიცენზიას შეაჩერებდა. იკვეი-საბო სიტყვაში ”ლანდშაფტი’’ საჯარო სივრცეს მოიაზრებს როგორც სანახაობას [spectatorship] და არა ორგანიზებულ გარემოს.

მერიის ადმინისტრაციისთვის ჩვეულია ურბანული გარემოს ფუნქციური დატვირთვის გარეშე აღქმა. ბოლო წლებში სულ უფრო მეტმა თეორეტიკოსმა აღწერა პროცესი, როცა ქალაქური იერსახე თანდათანობით კარგავს მატერიალურობას და გარდაიქმნება ვიზუალურ წარმოდგენად [გამოსახულებად] ქალაქზე. ამერიკელმა სოციოლოგმა შერონ ზუკინმა [Sharon Zukin] 1995 წელს აღნიშნა: ”ვიზუალური მედიის განვითარების შედეგად, მეოცე საუკუნეში, ფოტოგრაფია და კინო მოგვევლინა, როგორც ყველაზე მნიშვნელოვანი კულტურული ინსტრუმენტი ურბანული სივრცის შესაფუთად, დაახლოებით სამოცდაათიანებამდე. მას შემდეგ, რაც კინ-კონგის სიურეალიზმი ჩაანაცვლა ფილმმა ”დანის პირზე მორბენალი” (Blade Runner 1982), მომხმარებელთა მხედველობის არეალში ხელახალი განვითარება მოექცა: მატერიალური ლანდშაფტი – შენობები, პარკები და ქუჩები გახდა ქალაქების მთავარი ვიზუალური რეპრეზენტატორი”.[1]

არქიტექტურაში პოსტმოდერნიზმის გავლენით შენობები მხოლოდ ფასადამდე დაიყვანეს, შესაბამისად, უსაფრთხოებისა და სტერილიზაციის პოლიტიკის მიზანია, ქალაქის იერსახე მისალოცი ბარათების გამოსახულებამდე დაიყვანოს, რაც საზოგადოებრივი წესრიგის განსხვავებული იდეალების ერთობლიობას ასახავს, შედგენილს მე-19, მე-20 და 21-ე საუკუნეების ელემენტთა ვარიაციებით. ურბანული რეგენერაცია, რომელიც მოწოდებულია გაალამაზოს საჯარო სივრცე, ბაზრებს აღიქვამს როგორც მხოლოდ ესთეტურ ფენომენს და უგულებელყოფს მის სოციალურ, ეკონომიკურ და ეკოლოგიურ მნიშვნელობას. ნეოლიბერალური ქალაქგეგმარება ქმნის ისეთ სასურსათო ბაზრებს, რომლებიც მხოლოდ გარკვეულ ჯგუფზეა მორგებული და ფუნქციონირებს მდიდარი კლიენტებისთვის ექსკლუზიური დისტრიბუციით.

ბაზრების რეგულირება

დღევანდელი ბაზრების იერსახე მერიის მუშაკებს აფიქრებს, მაგრამ ეს სულაც არაა ახლად წამოჭრილი პრობლემა: ბაზრებს საგანგაშო მოვლენად მიიჩნევდა კანონმდებელთა მრავალი თაობა და მათი რეგულირება დღის წესრიგში იდგა გასული 150 წლის განმავლობაში. აღმოსავლეთით გავრცელებულმა, ნაპოლეონის სავაჭრო რიგების დაბეგვრის იდეით შთაგონებულმა, სურსათის დისტრიბუციის რეორგანიზების კონცეფციამ, ჰაუსმანის ჰიგიენური იდეისა და ურბანული სისტემატიზაციის პარალელურად, საგრძნობი გეოგრაფიული დისტანცია განვლო. რთული და ქაოტური სასურსათო ინფრასტრუქტურა, რომელიც მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში შემუშავდა, კრიტიკის ობიექტად იქცა, როგორც თანამედროვე მეგაპოლისის მოთხოვნებისთვის შეუფერებელი. 1870-იან წლებში ქალაქის თავკაცები შეთანხმდნენ, რომ საჭირო იყო სასურსათო ბაზრების რეგულირება. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ ბუდაპეშტში საჭიროზე მეტი ოდენობის ბაზარი იყო (44 ღიაცისქვეშა ბაზარი და 10,000-ზე მეტი მობილური მოვაჭრე 1890 წ.)[2], სათანადო კონტროლის გარეშე და შუასაუკუნოვანი ჰიგიენური სტანდარტებით. ამის საპასუხოდ 1879 წელს შეიქმნა სპეციალური კომისია ”საზოგადოების სურსათით მომარაგების კრიზისის” მოსაგვარებლად და დასავლური ყაიდის გადახურული ბაზრების მშენებლობის სამეთვალყურეოდ.[3]

გადახურული ბაზრები არ იყო უბრალოდ ღიაცისქვეშა ბაზრების გადახურული ვარიანტი, ისინი იყო თავისთავად ინსტიტუცია, რთული მექანიზმი მუნიციპალიტეტის ხელში, თანამედროვე ურბანიზაციის გამოწვევების საპასუხოდ. ტარიფის კონტროლით, ხარისხის უზრუნველყოფითა და ჰიგიენური ნორმების დაწესებით გადახურული ბაზრები დაეხმარა მუნიციპალიტეტს გამხდარიყო მედიატორი ქალაქის სასურსათო უზრუნველყოფის უწყვეტ ჯაჭვში, ფერმერიდან მომხმარებლამდე. საბოლოოდ სასურსათო ინფრასტრუქტურაზე მუნიციპალური კონტროლი მიზნად ისახავდა ახალი გადახურული ბაზრების მშენებლობას და ღიაცისქვეშა ბაზრების აკრძალვას.

თანამედროვე ბაზრები შედგება სუფთა, გამორჩეული (და დაბეგვრადი) სავაჭრო რიგებისგან, რომელთა არქიტექტურული აგებულება რაციონალურია, რათა ტვირთის და ხალხის თავისუფალი გადაადგილება უზრუნველყოს. დარბაზების სივრცის ორგანიზება შეესაბამება თანამედროვე სახელმწიფოს დისციპლინურ პრაქტიკას, რომელიც აღწერილი აქვს მიშელ ფუკოს თავის ნაშრომში ”ზედამხედველობა და სასჯელი”. დისციპლინური სივრცე, როგორც წესი, იყოფა იმდენ სექციად, რამდენი სუბიექტი ან ელემენტიც უნდა იყოს უზრუნველყოფილი”.[4] არქიტექტურული დიზაინითა და საქონლის მართვით გადახურული ბაზრები მოგვევლინა ინდივიდისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის შეცვლილი ფორმის გამოვლენად, რასაც ფუკო ბიოპოლიტიკას უწოდებს. სურსათის განაწილება ხდება ინსტრუმენტი ინსტრუმენტი ინდივიდის ქცევის, მართვისა და ფორმის მისაცემად.

სუპერმარკეტები, ბაზრები და არაფორმალური გარევაჭრობა

ათწლეულების განმავლობაში საბჭოთა მმართველობამ მნიშვნელოვანი კვალი დაატყო უნგრეთის პოლიტიკასა და ეკონომიკას, ასევე, ვაჭრობას, ხალხის ქალაქურ რუტინასა და მათ ყოველდღიურ ყოფას. მე-19 საუკუნის შემდეგ ”მოდერნიზაციის” ახალი ტალღა ბაზრებს 1980-იან წლებში შეეხო. ვაჭრობის ცენტრალიზაციის გაძლიერების პირობებში მრავალი გადახურული ბაზარი გადაკეთდა სუპერმარკეტად. სურსათის რაციონალურად განაწილების მიზნით მათმა სტანდარტიზაციამ სასოფლო-სამეურნეო ასოციაციებსა და სამომხმარებლო ბაზარზე მომხმარებელსა და მიმწოდებელს შორის კავშირი გაწყვიტა.

მსგავსი ევოლუცია განიცადა 1950-იანი წლებიდან საზოგადოებრივმა სივრცემ, რომელიც მოდერნიზაციისა და ყოველდღიური ცხოვრების კონტროლის ახალი არენა გახდა. ურბანული ქსოვილის რესტრუქტურირებისას ახალი საცხოვრებელი კვარტლების მშენებლობა და ქალაქის მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი სივრცის ცვლა პარალელურად მიმდინარეობდა. საჯარო სივრცის პოლიციის მიერ კონტროლის პირობებში ბინებში ჩამოყალიბდა ნახევრად საჯარო შეხვედრის ადგილი, თუმცა ფორმალიზება და კონტროლი არ იყო ერთადერთი ცვლილება. როგორც საზოგადოებრივმა სივრცემ, ასევე, ბაზრებმაც მონახეს ალტერნატიული ლოკალიზაცია. კომერციის კონტროლისა და მონოპოლიის ზრდის პარალელურად მზარდი სასურსათო დეფიციტის დროს 1980-იან წლებში აყვავდა არალეგალური ეკონომიკური საქმანობა; საზოგადოებრივ სივრცეში გაჩაღდა დროებითი არაფორმალური ვაჭრობა, სადაც ყველა ცდილობდა გაეყიდა ის, რაც ჰქონდა.

რკინის ფარდის რღვევის შემდეგ რამდენიმე ახალი სავაჭრო სახლის ბრენდი გამოჩნდა უნგრეთის ქალაქებში. 90-იანი წლების დასაწყისში ”პოლონური მარკეტი” სთავაზობდა მომხმარებელს იაფ ტანსაცმელს, საყოფაცხოვრებო და ელექტრო საქონელს მობილურ სავაჭრო კიოსკებში (არა მარტო პოლონელი) მომწოდებლისგან, რომელსაც ხშირად არ ჰქონდა ხარისხის დამადასტურებელი არანაირი სერტიფიკატი. პარალელურად კი გაჩნდა MDF მარკეტები, რომლებიც დემოკრატიულად არჩეული პირველი მმართველი პარტიის მიერ იყო ინიცირებული, ხილის და ბოსტნეულის სავაჭროდ (ფეხით სავალ ნაწილებზე და ავტოსადგომებზე განლაგდა) მათთვის, ვინც გარდამავალი პერიოდის ეკონომიკური რეცესიით დაზარალდა. იმ ვითარებაში, როცა არაფორმალური ბაზრები მისაღები იყო, როგორც სურსათის მიღების დამატებითი საშუალება, ფორმალურ სასურსათო დისტრიბუციასთან ერთად ბიძგი მიეცა იმპროვიზებულ ვაჭრობას ქუჩაში და ლიბერალურ ატმოსფეროს ბაზრებში, სადაც ყველას შეეძლო გარიგება და გაცვლა.[5]

ნახევრად ფორმალური ბაზრების შენარჩუნება დღესაც მნიშვნელოვანია, რადგანაც სურსათის დისტრიბუცია სულ უფრო ხშირად ხდება სუპერმარკეტებში და გადახურული ბაზრები ერთადერთი ოფიციალური ალტერნატივაა. დღეს ბუდაპეშტში არსებული გადახურული ბაზრები საერთაშორისო დონეზე ცნობილია, როგორც კარგად ფუნქციონირებადი ბაზრები, თუმცა ისინი სულაც არ წარმოადგენენ იმგვარ ქსელს, როგორიც ასი წლის წინ იყო. მრავალი გადახურული ბაზარი, რომელთა მოდერნიზების შემდეგ (კომერციული სივრცის მონოპოლიზაციის შედეგად სუპერმარკეტების დომინაციით სავაჭრო სივრცეებში) დარჩა მხოლოდ ერთი მუჭა ბაზრები, რომლებიც დღემდე არის სტრუქტურირებული ინდივიდუალური მოვაჭრის კიოსკის და დახლის გარშემო, მაგრამ ამ ”საბაზრო ტიპის” სივრცეებშიც არის მნიშვნელოვანი ბარიერი მათთვის, ვისაც არა აქვს კიოსკის ან დახლის არენდის გადახდის საშუალება.

როგორც უწინ, შიდა და გარე სივრცეების ურთიერთობა ფუნდამენტური საკითხია ბაზრებისთვის. თუ ტრადიციული კონცეფცია ქრება ბაზრებიდან[6], სპონტანურობა და გაცვლა-გამოცვლა აქტიურია და ყვავის ბაზრების სიახლოვეს ტროტუარებზე, სკვერებსა და პარკებში. ყოველ შემთხვევაში, ისეთ ადგილებში, რომლებიც ნაკლებად პოპულარულია ტურისტებისთვის და მდიდარი ფენის საცხოვრებელ რაიონებს არ წარმოადგენს. რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, ეს ”პარაზიტი ბაზარი” წარმატებულია. კარგი მაგალითია ჰანიადი სკვერი მეექვსე რაიონში, პეშტის მხარეს _ მცირეოდენი პარკია გადახურული ბაზრის წინ, რომელიც ყოველდღე სავსეა კიოსკებით.

რეგულაციასა და პრაქტიკას შორის

რამდენიმე ხნის წინ გარევაჭრობის შესახებ გამართულ კონფერენციაზე [ბუდაპეშტში] მონაწილეები შეთანხმდნენ, რომ ბაზრების ეფექტური ფუნქციონირებისთვის საკვანძო როლს კარგი რეგულირება წარმოადგენს. სასურსათო ბაზრებისა და გარევაჭრობის ხელმისაწვდომობა არის ტოლერანტული რეგულაციის მანიფესტაცია. რეგულაციასა და გარევაჭრობის კონფლიქტზე საუბრისას ალფონსო მორალესმა ხაზი გაუსვა იმას, რომ ”სახელმწიფო რეგულაციას შეუძლია მართოს პოტენციური შეუსაბამობა. (...) დამგეგმარებლებმა ქალაქის განვითარებას უნდა შეუწყონ ხელი და არა მოვაჭრეებს ებრძოლონ ”.[7] საჭიროა ნორმატიულ-საკანონმდებლო ბაზის შეცვლა გარევაჭრობის დივერსიფიკაციული მნიშვნელობის და სტიმულირების გაზრდისთვის. ნორმები საჭიროა იყოს ”მორგებული სხვადასახვა ტიპის მომწოდებელზე და ვაჭრობის წახალისებაზე გათვლილი ”.

სტატიკურობის ნაცვლად მორალესი გვთავაზობს რეგულაციებს, რომლებიც ”უნდა ადაპტირეწბული იყოს მოვაჭრეებსა და სახელმწიფოს გამოცდილებას ისე, რომ გაითვალისწინოს სეზონური ცვლილებები და იყოს სამართლიანი და ხელმისაწვდომი. დაუყოვნებელი თანხმობა არაა საჭირო. სტრუქტურა და რეალიზება უნდა იყოს ექსპერიმენტული.” ეკონომიკური ინკუბატორის მსგავსად ბაზრები შეიძლება იყოს ლაბორატორიები თვითდასაქმებისა და ბიზნესწარმოებისთვის. მაგალითად: ბრიუსელში დაფუძნებული აქტივისტთა ჯგუფის City Mine(d)-ის მიკრონომიკული პროექტი. მათ ქალაქის მუნიციპალიტეტთან მოლაპარაკების შედეგად შეძლეს არტსტატუსი მოეპოვებინათ ემიგრანტების თემის წევრებისთვის, რათა დაბეგვრის გარეშე გაეყიდათ საქონელი სპეციალურ ბაზრებში, სავაჭრო უნარების ათვისებისა და საკუთარი წარმოების შექმნის მიზნით.

და მაინც, რეგულაციები არაა აუცილებელი რეპრესიისა და კონტროლის იარაღი იყოს; ისინი მოქმედებენ მომხმარებლის, სამეზობლოს ან მთლიანად ქალაქის მაცხოვრებლების დასაცავად. რეგულაციები შეიძლება აუმჯობესებდეს სიტუაციას მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ისინი მოვაჭრეების გაძლიერებულ თვითკონტროლთან ერთად მოქმედებს. არქიტექტორმა ლაზლო რაიკმა [László Rajk] ზემოთ ხსენებულ კონფერენციაზე აღნიშნა, რომ მოვაჭრეები უნდა იყვნენ ორგანიზებული და უნდა წარმოადგენდნენ პასუხისმგებელ პირებს სურსათის ხარისხისა და გარანტიის უზრუნველყოფაში არასასურველი შედეგის თავიდან ასაცილებლად.[8]

ბაზარი ჰანიადის სკვერში

ეკონომიკური სიცოცხლისუნარიანობა, თემის მთლიანობა, ჯანსაღი საკვების ხელმისაწვდომობა და თვითდასაქმება - მთავარი არგუმენტები იყო სამოქალაქო აქტივისტებისთვის ორგანიზაცია KAP-HT–დან [Our Treasure, the Market – Hunyadi Square], რომლებიც ერთადერთი ღიაცისქვეშა ბაზრის (ბუდაპეშტის შიდა რაიონებში) დემონტაჟის წინააღმდეგ იბრძოდნენ. ორგანიზაცია KAP-HT დაფუძნდა 2007 წლის მაისში გაბო ბარტას მიერ, როდესაც მან შეიტყო ქალაქის რაიონული კომისიის გადაწყვეტილება ღიაცისქვეშა ბაზრის ლიკვიდაციის შესახებ. ამ ტერიტორიაზე იგეგმებოდა მიწისქვეშა ავტოსადგომის მოწყობა ”ევროპის სახლისთვის” და მომდევნო წლებში გადაწყვეტილი იყო კულტურული ცენტრის მშენებლობა მისი გადატანის შემდეგ.

ანდრაშის გამზირისთვის მდიდრული იერსახის შექმნისა და კირაის ქუჩის სწრაფი ჯენტრიფიკაციის პარალელურად ჰანიადის სკვერი გახდა საერთო პოლიტიკის ინდიკატორი დემოგრაფიული ცვლილებების, ღირებულებათა სისტემის და მომხმარებლური დამოკიდებულების სურსათით ვაჭრობის მიმართ.

KAP-HT ჯგუფის ხანგრძლივი მოლაპარაკებისა და აქტიურობის შემდეგ ადგილობრივმა მმართველობამ გაიზიარა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში თემის ჩართულობის მნიშვნელობა. პარალელურად მათ ევროკავშირს მიმართეს სკვერის განვითარებისთვის საჭირო ფინანსური უზრუნველყოფისთვის. საპროექტო კონცეფციის შესამუშავებლად მოსაზრებები და ხედვები ერთობლივად განიხილეს, თუმცა გეგმის საბოლოო ვარიანტში თემის პოზიციები არ ყოფილა გათვალისწინებული. ვერ შეთანხმდნენ პროექტზე, რომელიც გულისხმობდა 500 მანქანაზე მიწისქვეშა ავტოფარეხის მოწყობას სწორედ სკვერის ტერიტორიაზე. თუმცა, ავტოსადგომისთვის საჭირო დაფინანსების მიღების უნაყოფო მცდელობის შემდეგ (ევროკავშირისგან), მმართველობა გადაერთო მცირე ღონისძიებებზე, როგორიც იყო, მაგალითად, პარკის კეთილმოწყობა, საბავშვო სათამაშო მოედნის მშენებლობა, სავაჭრო რიგების ხელახლა დაპროექტება და მოდერაციული, გამტარი ზონის შექმნა, რაც სივრცეს შემატებდა ბაზარს უქმე დღეებში.

კონფლიქტი კვლავ განახლდა, როდესაც მერიამ სკვერში ხეების მნიშვნელოვანი ნაწილის გაჩეხვა გადაწყვიტა საზოგადოებრივი სივრცის უსაფრთხოების მიზნით. უბნის მთავარ არქიტექტორთან მჭიდრო თანამშრომლობამ ვერ დაიცვა ბაზარი, ყოფილიყო არამდგრად პოზიციაზე. ორგანიზაცია KAP-HT-ის მიერ დამოუკიდებელი ექსპერტიზის მიზნით ალტერნატიული ექსპერტების მოწვევამ დაპირისპირება უფრო გაამწვავა. ხეები გახდა გადამწყვეტი ფაქტორი უბნის მემკვიდრეობის შენარჩუნების სტრატეგიაში. როგორც კი ხეები გაიჩეხებოდა, ავტოსადგომის მშენებლობისთვის გზა ხსნილი იყო, რაც ბაზრის არსებობას ეჭვქვეშ დააყენებდა.

KAP-HT-ის პროექტი დასაწყისისთვის გადახურული და ღიაცისქვეშა ბაზრების მუნიციპალური გეგმის შესწავლასა და მათ გასაჯაროებას ემსახურებოდა. მოგვიანებით აქცენტი პოლიტიკური საკითხებიდან თემის ლოკალურ-ეკონომიკურ ორიენტირებსა და აქტივობებზე გადაიტანეს. აქტივისტთა ჯგუფები ბაზრის ცხოვრებაში ჩაერთვნენ, შემუშავდა სტრატეგიები ასორტიმენტის და მომსახურების გაუმჯობესების კუთხით (ახალი ბოსტნეულისა და ბალახეულის და სხვა სასურსათო პროდუქტის გამრავალფეროვნებით) და, ასევე, ალტერნატიული საკომუნიკაციო არხების გახსნით მომწოდებლებთან, მომხმარებლებთან, ადგილობრივ მთავრობასა და ფართო საზოგადოებასთან.

ბაზრების სასარგებლოდ შეიძლება ითქვას

ჰანიადის ღიაცისქვეშა ბაზარზე მიმდინარე პოლემიკამ გამოავლინა კონცეპტუალური სხვაობა, თუ როგორ მოვიაზრებთ საზოგადოებრივი ან სასურსათო ვაჭრობის სივრცეებს. KAP-HT-ის აქტივისტების საპროტესტო მოძრაობა უფრო ღირებულ _ მდგრადი სამეზობლოს და მთლიანად ქალაქის იდეის პროპაგანდაში გადაიზარდა, რაიონის მუნიციპალური კომისიის ქმედება კი ქალაქის ადმინისტრაციის ბოლო წლების ურბანულ პოლიტიკას დაემთხვა. ვიცემერისგან განსხვავებით თემის აქტივისტი გაბო ბარტა გარევაჭრობას მიესალმება: ”მე უაზრობად მიმაჩნია მუნიციპალიტეტის მცდელობა, მოდერნიზაციის მიზნით აკრძალოს ბაზრები. ბაზრების მოდერნიზება საჭიროა სავაჭრო რიგების განახლებით, რათა ბაზრები სუფთა იყოს, მათი გაქრობა კი გაუმართლებელია. საკმარისია თანამედროვე ევროპული გარევაჭრობის პროცესს დავაკვირდეთ, რათა გავიაზროთ მისი მნიშვნელობა სამეზობლოებში, კომერციასა და სურსათით უზრუნველყოფაში”.[9]

სასურსათო ბაზრებისა და ურბანული გარემოს მკვლევარები ეთანხმებიან ამ შენიშვნას. ასევე გაუმართლებელია ღიაციაქვეშა ბაზრების აკრძალვა, რადგან მათი პოპულარობა დღითიდღე იზრდება მთელ მსოფლიოში. ტურისტული გზამკვლევები და სასურსათო ჟურნალების სპეციალური გამოცემები ბაზრების ახალი იდეით გაჩენას მოწმობს. ტურისტულ ინდუსტრიაში ქალაქების ავთენტურობის ძიებისას ღიაცისქვეშა ბაზრები ხშირად განიხილება როგორც იდეალური საჯარო სივრცე ერთდროულად როგორც ლოკალური და გლობალური მნიშვნელობით. ისინი ქმნიან სიახლოვის შეგრძნებას, როდესაც ადგილობრივ მოსახლესთან ასევე ადგილობრივ ნაწარმთან. [10] გურმანები გამოცდილებით ადასტურებენ, რომ სურსათის შესყიდვა აქტიურდება ბაზრებში და ტრანსფორმირდება მუდმივ პრაქტიკაში.[11] გარდა ამისა, ბაზრებმა შეიძლება ცენტრალური როლი ითამაშონ ქალაქის რაიონებში. მორალესი ბაზრების შესახებ თავის კვლევაში ხშირად ხაზს უსვამს მათ მნიშვნელობას და დამგეგმარებლებს განსახილვევად სთავაზობს: ”1. ბაზრები არის მოსახერხებელი და მიმზიდველი სამეზობლოს მაცხოვრებლებისთვის, რადგან მათ შეაქვთ წვლილი ცხოვრების ხარისხის ამაღლებასა და მაცხოვრებელთა სოციალიზაციაში. 2. საჯარო ბაზრები მჭიდრო კავშირშია მიწების შესყიდვის [როგორც უძრავი ქონების] ბაზართან და თემის ფორმირებასთან (ბაზრებმა შესაძლოა უზრუნველყონ გამოუყენებელი და აუთვისებელი მიწების დატვირთვა). 3. ბაზრებმა შეიძლება იმუშაონ ჯანდაცვის, ეკოლოგიის და გარემოს პრობლემატიკის მოგვარების კუთხით. ისინი ამცირებენ ავტოტრანსპორტის მოძრაობის სიხშირეს, რაც ზრდის მდგრადობას ადგილობრივ დონეზე და ეხმარება სურსათის უსაფრთხოების საკითხს. 4. ბაზრებს და გარევაჭრობას თავისი წვლილი შეაქვს ეკონომიკისა და თემის განვითარებაში, მრავალმხრივ მომგებიანია.

რა თქმა უნდა, მორალესი არაა ერთადერთი მკვლევარი, რომელიც ბაზრების ამ პოტენციალს აცნობიერებს. მეცნიერულ და პოპულარულ ლიტერატურაში ბაზრები ხშირად განიხილება, როგორც უნიკალური საჯარო სივრცე. ისინი ფუნქციონირებენ როგორც შეხვედრის ადგილი ადგილობრივი თემისთვის და ასევე ქმნიან არაფორმალურ კონტექსტს, სადაც თაობებს შორის შესაძლებელია ურთიერთობა და ისეთი აქტივობები, როგორებიცაა, მაგალითად, დასაქმება, ვაჭრობა და სხვა.[12] ამის გარდა, ისინი საზოგადოების ჯანდაცვის ბურჯებად განიხილება, რადგან გვთავაზობენ ჯანსაღ/უსაფრთხო სასურსათო პროდუქტს, ბიომრავალფეროვნებას, ქმნიან სურსათს და კომერციულ საქმიანობასაც ხელმისაწვდომს ხდიან საზოგადოების დაბალი ფენისთვის. სხვა მხრივ, მრავალრიცხოვან დასახლებულ რაიონებში ფუნქციონირებისას, დაბალი სოციალური სტატუსის მაცხოვრებლებით დაწყებული, ჩვეულებრივი გურმანით დამთავრებული, ბაზრებმა შეიძლება გაზარდონ სოციალური და ეთნიკური ინტეგრაცია. ეს ფუნქციები ცხადყოფს, რომ ბაზრები საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანი ობიექტებია.[13] ბაზრების სკოლებად და ჯანდაცვის ცენტრებად გარდაქმნა (ბარსელონის მუნიციპალიტეტის პროექტის/კონცეფციის ილუსტრირების მაგალითი) ბაზარს წარმოაჩენს, როგორც საზოგადოებრივ ინსტიტუციას.[25]

დასკვნა

ამ სტატიაში შევეცადე აღმეწერა და გამეანალიზებინა საჯარო სასურსათო კომერციის წინაშე მდგარი დღეს არსებული დილემა. მიმოვიხილე ინტერდისციპლინარული სფეროების ურბანულ გარემოსა და არქიტექტურის ისტორიასთან, სოციოლოგიასა და პოლიტიკასთან მიმართება. ეს ნაშრომი მოკლედ აღწერს, სურსათით ვაჭრობისთვის ჰიგიენური ნორმებისა და დაბეგვრის დაწესების მიზნით როგორ აშენდა პავილიონის ტიპის ბაზრები. დროთა განმავლობაში როგორ შეიქმნა ბაზრის მარეგულირებელი სისტემები, რამაც ღიაცისქვეშა ბაზრებში ყიდვა-გაყიდვის შესაძლებლობა გაართულა. ისტორიის განმავლობაში რეგულაციებმა განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა. ისინი შეიძლება გამოყენებული იქნას გარევაჭრობის ლიმიტირებისთვის, მაგრამ მათი მეშვეობით ასევე შეძლება აქტიური ვაჭრობის, საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და დასაქმების შესაძლებლობების სფეროების გაფართოება.

საზოგადოებრივი სივრცის ”მოწესრიგების” მნიშვნელობის განსაზღვრის ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო ხედვა არსებობს. შუასაუკუნეებსა და ადრეული მოდერნის პერიოდში ოფიციალურ დოკუმენტებში, ქრონიკებსა და აღწერებში იხმარებოდა ტერმინი ”შერეული გამოყენება” [mixed-use] და ”კეთილდღეობა” [prosperity] როგორც სინონიმები და გამოხატული იყო წუხილი, რომ ”სასარგებლო (ფიზიკური და იურიდიული) საზღვრების დადგენას შეუძლია ”უწესრიგობის” შემცირების პროვოცირება, რაც, თავის მხრივ, ინტერპრეტირებული იყო, როგორც ეკონომიკური ვარდნა”. [14] დღევანდელი მუნიციპალური მმართველობის გაგებით კი, პირიქით, ”უწესრიგობა” და ”კეთილდღეობა” ურთიერთგამომრიცხავი ტერმინებია. თუ ურბანული პოლიტიკის განმსაზღვრელ პირებს ბევრ ქალაქში (ბუდაპეშტის ჩათვლით) არ აქვთ გაცნობიერებული ბაზრების შესაძლებლობები, სამოქალაქო აქტივისტებმა და ორგანიზაციებმა მრავალი კვლევის საფუძველზე დაასაბუთეს ბაზრების მნიშვნელობა. ორგანიზაცია KAP-HT-ის წარმატება თვალსაჩინო მაგალითია იმის საჩვენებლად, თუ როგორ გაჩაღდა ბაზრებთან დაკავშირებული კონფლიქტი საჯარო სივრცის მოწყობისა და რეგულაციის, ლოკალური ეკონომიკის, საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და ჯანსაღი საკვების ხელმისაწვდომობის, თემის ერთობის, სამეზობლოს მდგრადობისა და კორუფციის ფონზე. ტრადიციისამებრ, ქალქგეგმარებაში ბაზრები შეიძლება მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად გამოვიყენოთ მდგრადი ქალაქის შესაქმნელად. ურბანულ პროცესებზე მისი გავლენის გასააზრებლად უნდა განვიხილოთ ყველა სფეროსთან ერთად, რომლებსაც ის მოიცავს.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 შერონ ზუკინი, ქალაქების კულტურები. (Oxford: Blackwell, 1995), 16. 2András Gerő, “Piac a csarnokban (ბაზრები გადახურულ სივრცეებში),” in Lehel: Tér-piac-vásár-csarnok, ed. Judit Rajk (Pécs: Jelenkor, 2003), 39. 3 Ferenc Vadas, “ბუდაპეშტში შემორჩენილი შენობების ტიპები” გადახურულ ბაზრებში. Allan Siegel (ბუდაპეშტი: ერნსტის მუზეუმი, 2005), 133-139. 4 მიშელ ფუკო ”ზედამხედველობა და სასჯელი”. ციხის დაბადება (New York: Vintage Books 1995), 142. 5 András Szalai, “ცვლილება მსოფლიოში, ღია ბაზრების გადახურულ ბაზრებად გარდაქმნა”. Allan Siegel (Budapest: Ernst Múzeum, 2005), 150. 6 Szalai, ibid., 153. 7 ალფონსო მორალესი, “ბაზრეგბი როგორც თემის განვითარების ინსტრუმენტი,” ჟურნალი:Planning Education and Research 28 (2009): 428. 8 László Rajk “ბაზრები ყველა უბანში: ”საკვები, მოხმარება, ურბანიზმი,” მარტი 19, 2011, ბუდაპეშტი 9 გაბო ბარტა, “ბაზრების ხელახალი გააზრება:,” ქიჩების ანატომია,ed. ესტერ შტაიენფორი და ლევენტე პოლიაკი (ლონდონი: Art Netwörk Agency, 2010), 33. 10 ინტერვიუ გაბო ბარტასთან, სექტემბერი 22, 2007 11 შირა ბრენდი, “ბაზარი და ქალაქი - კომერციის ტრადიციული სივრცე გლობალურ სოციუმში ” გადახურული ბაზრები. Expiration Date: To Be Determined, ed. Allan Siegel (ბუდაპეშტი: Ernst Múzeum, 2005), 156. 12 ალან სიგელი, “შესავალი,” გადახურული ბაზრები. Expiration Date: To Be Determined, ed. (ბუდაპეშტი: Ernst Múzeum, 2005), 105-107. 13 ალან სიგელი, “ბაზრები ყველა უბანში: ”საკვები, მოხმარება, ურბანიზმი,” მარტი 19, 2011, ბუდაპეშტი 14 სტივენ ბალკინი Steven Balkin, ”თვითდსაქმება დაბალი ფენის მოქალაქეებისთვის” (ნიუორკი: Praeger, 1989)